Οδηγίες για εκπαιδευτικούς

Τα χρηστικά λεξικογραφικά σημάδια/ σύμβολα

Ένα παιδαγωγικό λεξικό δεν μπορεί παρά να είναι φιλικό και οικείο προς τους/ τις μαθητές/ τριες , ιδιαίτερα μάλιστα όταν απευθύνεται σε μικρές ηλικίες. Για τον λόγο αυτό, στο ΕΛεΦυΣ αξιοποιούνται διακριτικά λεξικογραφικά σύμβολα και όχι γραπτές «ετικέτες», για να δηλώσουν τις απαιτούμενες λειτουργίες.

Έτσι, για παράδειγμα, οι επιστημονικοί ορισμοί σημαίνονται με το σύμβολο  (και όχι με τη γραπτή οδηγία ορολογία), ενώ οι ορισμοί των καθημερινών λέξεων με το σύμβολο .

Τα σύμβολα επιλέχτηκαν έτσι ώστε η εικόνα να παραπέμπει με όσο το δυνατό μεγαλύτερη αμεσότητα στην οδηγία, π.χ. το σύμβολο  για την οδηγία αντώνυμο, και το σύμβολο  για την οδηγία οικογένειες λέξειων.

Τα διακριτικά σύμβολα του λεξικού επεξηγούνται αμέσως μετά τις οδηγίες για τον/ την εκπαιδευτικό και τον/ την μαθητή/ τρια.

Το λημματολόγιο

Για την επιλογή των λημμάτων βασιστήκαμε (α) στο Γλωσσάρι που συνοδεύει τα διδακτικά εγχειρίδια Φυσικής του Δημοτικού και των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου και (β) στα σώματα κειμένων διδακτικών βιβλίων του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.

Το ΕΛεΦυΣ δεν επιδιώκει να αποτελέσει ένα εξαντλητικό λεξικό ορολογίας, αλλά ένα πολυλειτουργικό παιδαγωγικό λεξικό, κατάλληλο για σχολική χρήση, και κατά συνέπεια, προσαρμοσμένο στις ανάγκες των μαθητών/ τριών ηλικίας 10 έως 13 ετών. Στο πλαίσιο αυτό, δεν στοχεύει στη λεπτομερή καταγραφή και ανάλυση όλων των όρων της Φυσικής, αλλά των πιο συχνών όρων που καλύπτουν τις ανάγκες της συγκεκριμένης μαθησιακής ομάδας-στόχου. Ταυτόχρονα, επιδιώκει τη διασύνδεση των όρων αυτών με τη χρήση τους τόσο στην καθημερινή επικοινωνία όσο και στον συνθετότερο γραπτό ή προφορικό ακαδημαϊκό λόγο. Για τον λόγο αυτό, στο ΕΛεΦυΣ περιλαμβάνονται περίπου 100 πολυ-λήμματα. Ωστόσο, η διαδικασία κατάρτισης του λεξικού είναι δυναμική, πράγμα που σημαίνει ότι επίκειται ο διαρκής εμπλουτισμός του λεξικού με νέα λήμματα, σύμφωνα με τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών.

Τα λήμματα έχουν καταρτιστεί με τα εξής συνδυαστικά κριτήρια:

(α) την ευρύτητα των όρων, την εννοιoλογική διαφάνεια και κατά συνέπεια το επίπεδο δυσκολίας τους τόσο για φυσικούς ομιλητές όσο και για μαθητές/ τριες της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας, καθώς και

(β) τη συχνότητα χρήσης τους.

Αυτό σημαίνει ότι ως λήμματα επιλέγονται οι περισσότερο αδιαφανείς σημασιολογικά γενικοί όροι, λόγω της δυσκολίας που παρουσιάζουν ως προς την πρόσληψή τους από τους/ τις μαθητές/ τριες. Για παράδειγμα, λημματογραφείται το αφηρημένο ουσιαστικό έλξη και όχι το ρήμα έλκω.

Στη διάταξη των λεξικογραφικών πληροφοριών δίνεται προτεραιότητα στον επιστημονικό όρο και ακολουθεί η καθημερινή σημασία και χρήση (εάν υπάρχει) του λήμματος

Στο πλαίσιο των λημμάτων ενσωματώνονται ως υπο-λήμματα λέξεις που συνδέονται:

(α) μορφολογικά (παράγωγες και σύνθετες ) και

(β) σημασιολογικά (λέξεις που εμπίπτουν στο ίδιο σημασιολογικό πεδίο ) με το βασικό λήμμα.

Με τον τρόπο αυτό, σχηματίζονται πολυ-λήμματα που διαθέτουν επιστημονικές, εγκυκλοπαιδικές αλλά και γλωσσικές πληροφορίες. Κάθε σελίδα του λεξικού συνιστά και ένα διακριτό πολυ-λήμμα.

Για παράδειγμα, στο ευρύτερο πολυ-λήμμα μαγνήτης περιλαμβάνεται:

το υπο-λήμμα μαγνητικός (παράγωγο), καθώς και

λεξικές φράσεις () που προκύπτουν από αυτό, π.χ. μαγνητικό πεδίο,

αλλά και σύνθετες λέξεις, π.χ. ηλεκτρομαγνήτης.

Στο πολυ-λήμμα υδρογονάνθρακας, υπάγονται τα υπο-λήμματα πετρέλαιο και φυσικό αέριο (σημασιολογική σύνδεση).

Έτσι, όχι μόνο επιτυγχάνεται η ουσιαστική κατανόηση των επιστημονικών εννοιών αλλά και ενισχύεται η γλωσσική επίγνωση των μαθητών/ τριών σε σχέση με την παραγωγικότητα και τις σημασιολογικές συσχετίσεις (π.χ. πολυσημία, υπερωνυμία και υπωνυμία) στη γλώσσα.

Τέλος, στα πολυ-λήμματα προβλέπονται επίσης και ενδοαναφορές σε άλλα λήμματα  που λειτουργούν ως ενεργοί σύνδεσμοι χάρη στην ηλεκτρονική μορφή του λεξικού, π.χ. στο πολυ-λήμμα μαγνήτης υπάρχουν ενδοαναφορές/ σύνδεσμοι στα λήμματα έλξη και άπωση.

Οι ορισμοί

Οι ορισμοί διατυπώνονται στο αριστερό μέρος της σελίδας του λεξικού. Προηγούνται και τοποθετούνται σε γαλάζιο πλαίσιο οι ορισμοί που αναφέρονται στις επιστημονικές έννοιες. Οι ορισμοί των όρων είναι διαβαθμιζόμενης δυσκολίας και κλιμακώνονται από τον πιο απλό στον πιο σύνθετο τόσο σε εννοιολογικό όσο και σε γλωσσικό επίπεδο.

Αρχικά δίνεται ένας λειτουργικός ορισμός () που εντάσσει τον όρο στο κατάλληλο περικείμενο, π.χ.

Ο ηλεκτρισμός είναι πολύ χρήσιμος στην καθημερινή μας ζωή, γιατί κάνει τις συσκευές να λειτουργούν.

Στη συνέχεια, παρατίθενται συνθετότεροι ορισμοί, έτσι ώστε να καλυφθούν οι ποικίλες και διαφοροποιούμενες ανάγκες των μαθητών. Οι συνθετότεροι (επιστημονικοί) ορισμοί σημαίνονται με λιγότερο ή περισσότερο έντονα αστεράκια, προκειμένου να διαφανεί η δυσκολία ως προς το περιεχόμενο ή/ και τη γλώσσα, π.χ. στο λήμμα ηλεκτρισμός:

μορφή ενέργειας που μετατρέπεται εύκολα σε άλλες μορφές, όπως το φως και η θερμότητα  

μορφή ενέργειας που παράγεται από φορτισμένα σωματίδια, όπως τα ηλεκτρόνια

Στην περίπτωση που ο όρος χρησιμοποιείται και σε άλλο επιστημονικό πεδίο με διαφορετική σημασία παρατίθεται ορισμός που σημαίνεται με το σύμβολο ,

π.χ. στοιχείο στη Φυσική () και στοιχείο στα Μαθηματικά ().

Ακολουθούν σε κίτρινο πλαίσιο οι ορισμοί των καθημερινών λέξεων, οι οποίοι διαβαθμίζονται από την κυριολεκτική στη μεταφορική σημασία, με παράλληλη παράθεση συχνών συμφράσεων (),

π.χ. στο λήμμα μαγνήτης η σύμφραση με τραβάει σαν τον μαγνήτη.

Η διαβάθμιση των ορισμών εξυπηρετεί τη διαφοροποίηση της μαθησιακής διαδικασίας με βάση την ηλικία και το γνωστικό επίπεδο των μαθητών/ τριών (Ε' ή/ και ΣΤ' Δημοτικού, Α' ή/ και Β' Γυμνασίου) αλλά και τη μητρική τους γλώσσα.

Τα παραδείγματα

Στο δεξιό μέρος της σελίδας του λήμματος και δίπλα στα πλαίσια των ορισμών παρατίθενται τα παραδείγματα, τα οποία έχουν επεξηγηματική λειτουργία.

Είναι ενταγμένα στα κατάλληλα συμφραζόμενα και αναδεικνύουν τις ιδιαιτερότητες κάθε λεξικής μονάδας, π.χ. στο λήμμα (ηλεκτρικό) ρεύμα: 

Όταν κυκλοφορεί ηλεκτρικό ρεύμα σε ένα ηλεκτρικό κύκλωμα, η λάμπα ανάβει. 

Για να ενισχυθεί ο παιδαγωγικός ρόλος του λεξικού, στα παραδείγματα αξιοποιούνται ως πρόσωπα-πρωταγωνιστές μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου, ο Τίμος,  η Ιβάνα , ο Αϊλάν και η Ζωή, καθώς και οι συγγενείς, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές τους.

1. Ετυμολογικές πληροφορίες

Έρευνες στον χώρο της Γλωσσολογίας έχουν αποδείξει ότι η ετυμολόγηση των λέξεων συμβάλλει δραστικά στην ουσιαστική πρόσληψη και χρήση του νέου λεξιλογίου. Για τον λόγο αυτό, έχουν συμπεριληφθεί στο ΕΛεΦυΣ σημειώματα ετυμολογίας (σε σομόν πλαίσιο), π.χ.:

Για την ορθή ετυμολόγηση των λημμάτων αξιοποιήθηκε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1998), καθώς και η ψηφιακή έκδοση του Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Liddell-Scott, 1889, εκσυγχρονισμένο σε νεοελληνική μετάφραση, εκδόσεις Πελεκάνος 2007) στην ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.

2. Οικογένειες λέξεων

Στην ορθή εκμάθηση του λεξιλογίου συμβάλλει σημαντικά και η αναγνώριση των συστατικών μερών μιας λεξικής μονάδας από τους/ τις μαθητές/ τριες. Για τον λόγο αυτό, στο ΕΛεΦυΣ προβλέπεται ρητή αναφορά στη μορφολογία των λημμάτων μέσα από χρηστικά λεξικογραφικά σημάδια και σημειώματα οικογενειών λέξεων.

Για παράδειγμα, στο πολυ-λήμμα μαγνήτης δηλώνονται με το διακριτικό σημάδι  οι παράγωγες και σύνθετες λέξεις που συνιστούν όρους π.χ. μαγνητικός, μαγνητικό πεδίο, ηλεκτρομαγνήτης ή καθημερινές λέξεις, π.χ. μαγνητίζω, μαγνητάκι. Οι λέξεις αυτές επεξηγούνται στο λεξικό.

Παράλληλα, παρατίθενται σημειώματα οικογενειών λέξεων τα οποία περιλαμβάνουν άλλες λέξεις με συστατικό τη λέξη μαγνήτης, έτσι ώστε να διευρυνθεί η γνώση των μαθητών σχετικά με τον γλωσσικό πλούτο της ελληνικής και τη διαδικασία σχηματισμού λέξεων, π.χ.: μαγνητοσκοπώ, μαγνητόφωνο.

Τα σημειώματα οικογενειών λέξεων τίθενται σε κίτρινο πλαίσιο και εμφανίζουν το διακριτικό σύμβολο .

3. Σημειώματα γραμματικής

Προκειμένου να εξοικειωθούν οι μαθητές/ τριες με τη γραμματική δομή των όρων αλλά και των καθημερινών λέξεων, παρατίθενται σημειώματα γραμματικής ().

Ειδικότερα, οι επιστημονικοί όροι εμφανίζουν συχνά χαρακτηριστικά λογιότητας, η οποία μπορεί να εντοπίζεται:

(α) στον τονισμό και την προφορά, π.χ. ο ήλιος, του ηλίου,

(β) στην κλίση τους, π.χ. το φως διαθλάται, οι ακτίνες του ηλίου διαθλώνται,

(γ) στα συνθετικά τους, π.χ. γεω-, γεωθερμία, αλλά γαι(ο), -γαιάνθρακας και

(δ) στις συμφράσεις που σχηματίζονται, π.χ. ασκώ έλξη αλλά νιώθω έλξη. 

Παράλληλα, στην περίπτωση των μη προσαρμοσμένων δανείων, π.χ. στο λήμμα κουάρκ, δηλώνεται η απουσία κλίσης.

Τέλος, στην περίπτωση μερικών αφηρημένων ουσιαστικών, π.χ. θερμότητα, δηλώνεται η απουσία πληθυντικού αριθμού με το διακριτικό σύμβολο .

4. Σημασιολογικές πληροφορίες

Όπου είναι δυνατόν, τόσο στην περίπτωση των επιστημονικών όρων όσο και στην περίπτωση των καθημερινών λέξεων, παρατίθενται συνώνυμα ()και αντώνυμα ().

Η φιλοσοφία, οι σχεδιαστικές αρχές και το περιεχόμενο του λεξικού διασφαλίζουν την αξιοποίησή του ως πολύτιμου εργαλείου και στην περίπτωση της μάθησης της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας.

Στον σκοπό αυτό συμβάλλει καθοριστικά ο πίνακας ισοδύναμων των επιστημονικών όρων σε άλλες γλώσσες (), έτσι ώστε να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο η πρόσληψή τους από τους/ τις μαθητές/ τριες.

Ο πίνακας αυτός περιλαμβάνει τα ισοδύναμα των όρων σε 5 γλώσσες, την αγγλική, την αραβική, τη ρωσική, την τουρκική και την κινεζική.

Για την απόδοση των όρων σε άλλες γλώσσες συμβουλευτήκαμε δίγλωσσα, ηλεκτρονικά και έντυπα, λεξικά, καθώς και φυσικούς ομιλητές των γλωσσών.

Η επιλογή των εικόνων

Το ΕΛεΦυΣ συνιστά Ανοιχτό Εκπαιδευτικό Υλικό που διατίθεται σε ηλεκτρονική μορφή δωρεάν σε εκπαιδευτικούς και μαθητές/ τριες.

Για τον λόγο αυτό, επιλέχτηκαν εικόνες μέσα από αποθετήρια που διαθέτουν την κατάλληλη αδειοδότηση τροποποίησης  και χρήσης (Creative Commons).

Για την επιλογή των εικόνων λήφθηκε υπόψη η ηλικία και το πολιτισμικό υπόβαθρο των παιδιών, καθώς και ο βαθμός δυσκολίας που παρουσιάζει η απόδοση της σημασίας ενός λήμματος.

Στο τέλος του λεξικού παρατίθεται η αναφορά των δημιουργών των εικόνων στο πλαίσιο της συγκεκριμένης αδειοδότησης.

Τα σημειώματα κριτικής προσέγγισης των εννοιών, πειραματικής εφαρμογής ή εγκυκλοπαιδικών γνώσεων

Στο τέλος κάθε σελίδας λήμματος παρατίθεται ένα σημείωμα που στοχεύει:

(α) στην κριτική προσέγγιση του επιστημονικού όρου (),

π.χ. στο σημείωμα του λήμματος ηλεκτρισμός γίνεται αναφορά στον Θαλή τον Μιλήσιο και την πρώιμη παρατήρησή του σε σχέση με το κεχριμπάρι (ήλεκτρον),

(β) στην παροχή εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, π.χ. με υπερσυνδέσμους () προς την ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια, έτσι ώστε οι μαθητές/ τριες να αντλήσουν περισσότερες πληροφορίες για τα φυσικά φαινόμενα, προς διδραστικά μαθησιακά αντικείμενα από το Φωτόδεντρο () ή προς σχετικά εκπαιδευτικά βίντεο ().

(γ) στην πειραματική εφαρμογή (), με φυσικά ή εικονικά μέσα π.χ. στο σημείωμα του λήμματος έλξη:

Τρίψε ένα πλαστικό στιλό πάνω σε μάλλινη μπλούζα. Μετά πλησίασέ τον σε χαρτί που το έχεις κόψει σε πολύ μικρά κομματάκια. Τι παρατηρείς;

Η προφορά των λημμάτων

Δίπλα στο κάθε λήμμα υπάρχει το εικονίδιο του ηχείου (). Με την επιλογή του, δίνεται η προφορά του λήμματος, έτσι ώστε να διευκολυνθούν οι μαθητές/ τριες της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας.

Η αναζήτηση στο ΕΛεΦυΣ

Η διάταξη των λημμάτων είναι σύμφωνη με τη θεματική κατανομή της ύλης σε ενότητες στα σχολικά εγχειρίδια Φυσικής. Εντός της κάθε ενότητας επιλέχτηκεαλφαβητική παρουσίαση των λημμάτων με κεφαλάρια στο επάνω μέρος της σελίδας.

Το ΕΛεΦυΣ καλύπτει τις εξής θεματικές ενότητες: Υλικά Σώματα, Ενέργεια, Θερμότητα, Ηλεκτρισμός, Φως και Ουράνια Σώματα.

Η ηλεκτρονική μορφή

Η συγγραφή του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή προσδίδει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και πλεονεκτήματα έναντι μιας παραδοσιακής μορφής σε χαρτί, όπως:

εύκολη πρόσβαση τόσο σε συνθήκες μελέτης μέσα στην τάξη ή εργασίας από το σπίτι

εικονογράφηση με κινούμενες εικόνες και ήχο

άμεση μετάβαση μεταξύ των διασυνδεμένων εννοιών (υπερκείμενο) μέσα στο λεξικό

εύκολη και άμεση μετάβαση σε εξωτερικές πηγές (π.χ. Wikipedia, Φωτόδεντρο) με χρήση υπερσυνδέσεων

άμεση αποσφαλμάτωση/ αναβάθμιση/ ανανέωση/ επέκταση και επανέκδοση χωρίς κόστος

εύκολη αναζήτηση λημμάτων και λοιπών όρων και

εύκολη εκτύπωση μέρους ή όλου του υλικού σύμφωνα με τις ανάγκες του χρήστη.

Προκειμένου να εξοικειωθούν οι μαθητές με τα χρηστικά σύμβολα και τον τρόπο πλοήγησης στο ΕΛΕΦΥΣ, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το ΦΥΛΛΟ ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗΣ ΜΑΘΗΤΩΝ

Το Τετράδιο Δραστηριοτήτων

Τέλος, το ΕΛεΦυΣ συνοδεύεται από Τετράδιο Δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες αφορούν τόσο τη γλώσσα, π.χ. ασκήσεις ετυμολογίας, σύνταξης, ορθής χρήσης, κτλ., όσο και το περιεχόμενο, π.χ. κουίζ, σχεδιασμός και εκτέλεση πειραμάτων, δραστηριότητες ταξινόμησης, εννοιολογικοί χάρτες, κ.ά.

Το Τετράδιο Δραστηριοτήτων βρίσκεται στη διεύθυνση:

https://e-tetradio.elefys.gr/